Pieczęcie i herby

Prawo do herbu zarezerwowane było od lat dla miast, cechów, bractw i parafii. Początkami swymi herby sięgają XII wieku i powstały w Europie Zachodniej. Do Polski przedostały się nieco później. Zmiany administracyjne przeprowadzone na naszych ziemiach przez Austrię w XVIII wieku i Prusy na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku wyłoniły konieczność usamodzielnienia administracji wiejskiej. Pociągnęło to za sobą konieczność przyznania gminom prawa do pieczęci. Wprowadzano w głównej mierze pieczęcie wyobrażeniowe, a zatem sam motyw, bez tarczy herbowej. Motywy te czerpano bądź z nazwy miejscowości lub topografii, bądź z zajęcia lub pracy ludzi. Czasem jeszcze brano pod uwagę wezwania kościoła parafialnego. Taki motyw rysunkowy otaczano napisem, zawierającym nazwę gminy i przynależność powiatową, a niekiedy datę.

Znawca heraldyki Marian Gumowski, charakteryzujący herby gmin wiejskich południowych województw Polski twierdził, że nietrafny jest pogląd, jakoby herby nadawać musieli królowie albo książęta. Właśnie na Górnym Śląsku tę zasadę można odnieść tylko do miast, natomiast wszystkie wsie obierały sobie same swe godła, kiedy ku temu zaszła potrzeba.

Gminy, które przetrwały do naszych czasów miały przeciętnie po trzy rozmaite pieczęcie. Pierwsze, XVIII-wieczne, używane były do połowy XIX wieku. Drugie, XIX-wieczne, były w użyciu do końca panowania niemieckiego, a więc do powstań śląskich. Trzecie pieczęcie, polskie, wprowadzono po plebiscycie, a zatem od 1921 roku. Były one używane do wybuchu II wojny światowej, a gdzieniegdzie nawet w pierwszym okresie 1945 roku. Władze powojenne odstąpiły od zasady godła miejscowego, wprowadzając jednolicie godło państwowe.

Tematyką sfragistyczną i heraldyczną ziemi rybnickiej zajmowali się m.in. dwaj pruscy autorzy, F.Wilpert i P.Kutzer, którzy zamieścili charakterystykę powiatu rybnickiego w roczniku ,,Oberschleisiche Heimat” w 1909 roku. Natomiast w okresie międzywojennym temat ten szczegółowo zebrał, opisał i wyrysował Marian Gumowski, wydając w Katowicach w 1939 roku „Herby i pieczęcie miejscowości województwa śląskiego”. Wymienione dwie pozycje przybliżają zakres przedmiotowy tematu.

Najstarsza znana pieczęć gminy Książenice pochodzi z dokumentu wystawionego w 1835 roku. Była okrągła, o średnicy 28 mm i treści: Gemeinde Kniezenitz (obydwa człony-nieczytelne) Rybniker Kreis. Zawiera ona rysunek napieczętny w postaci narzędzia rolniczego, pługa, bez zaprzęgu i bez kół. Był to tzw. stempel, a zatem pieczęć z wypukłym wzorem, w odróżnieniu od niemieckiej pieczęci (Siegel) z wklęsłym, rzeźbionym wzorem. Daje to podstawę do twierdzenia, że najstarszym herbem Książenic był pług.

Z czasów pruskich znana jest pieczęć z 1913 roku. Była ona także okrągła, o średnicy 30 mm i treści ,,Gemeinde Kniezenitz Kreis Rybnik”, pisanej majuskułą (zatem cały napis został wykonany dużymi literami). Nieszczęśliwie dokument, na którym jest ona odbita, ma niewyraźny rysunek napieczętny. Wspomniany juz Gumowski ów rysunek scharakteryzował: ,,może jest to tarcza jakby nakryta hełmem i korona, ale co na tarczy – stwierdzić nie można”.

Z czasów poplebiscytowych znana jest pieczęć okrągła o średnicy 31 mm, z polską już inskrypcją „Gmina Książenice, Powiat Rybnicki”. Tu występuje już wyraźny motyw napieczętny, jakim jest popiersie księcia w zbroi. Jeśli ojcom gminy Książenice nasunęła się przy ustanawianiu swojego godła data 1223, a zatem 700-lecie początków miejscowości związanej z księciem – to jest to wizerunek tzw. mówiący i uzasadniony. Warto dodać, że na zebranych przez piszącego te słowa ponad 180 wyobrażeniach herbowych miejscowości ziemi rybnickiej, herb „książęcy” Książenic jest ewenementem, nie mającym podobnego lub nawet zbliżonego odpowiednika. Natomiast herb poprzedni, wyobrażający pług, jest typowym, często występującym wśród naszych gmin wiejskich (np. Biertułtowy, Uchylsko czy pobliskie Stanowice).

Poza gminnymi posiadają tez Książenice pieczęć parafialną, pochodzącą prawdopodobnie z lat 20-tych naszego wieku, kiedy to w 1925 roku parafię erygowano. Pieczęć ta jest okrągła, o średnicy 39 mm, z napisem ,,Parafia Rzym.-Kat. Niepokal. Serca N. M. Panny Książenice”. Wewnątrz pieczęci widnieje rysunek Matki Boskiej w aureoli, z rozłożonymi w geście matki rękami i symbolicznym sercem na piersiach.